Дьокуускайга «Сүдү талааҥҥа сүгүрүйэн» дьоро киэһэ буолан ааста

Дьокуускайга «Сүдү талааҥҥа сүгүрүйэн» дьоро киэһэ буолан ааста

 

navigate_before
navigate_next

Сэтинньи 11 күнүгэр Сергей Зверев-Кыыл Уола аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үҥкүүтүн тыйаатыра уонна Нам улууһун талааннаах дьоно холбоһуктаах Арассыыйа Бэдэрээссийэтин хампаһыытардарын Сойууһун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубатын үтүөлээх деятелэ, Нам улууһун, Үөдэй, Никольскай нэһилиэктэрин Ытык киһитэ, хампаһыытар  Василий Алексеевич Зырянов төрөөбүтэ 85 сылын бэлиэтиир «СҮДҮ ТАЛААҤҤА СҮГҮРҮЙЭН» диэн икки түһүмэхтээх улахан тэрээһин буолан ааста.

А.Е.Кулаковскай аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр киирэри кытары бу хааччахтаах да кэм бүрүүкээн турдар көрөөччүлэр тоҕуоруһа мустубуттар. Национальнай библиотека уонна Үҥкүү тыйаатырын фондатыттан баай ис хоһоонноох быыстапка турбут. Василий Алексеевич  туһунан кинигэлэр, кини нуотаҕа түспүт айымньылара, олус сэдэх историческай сыаналаах хаартыскалара, хаһыаттан ыстатыйалар, Үҥкүү тыйаатырыгар 2000 сыллаахха кини айбыт муусукатыгар турбут “Оһуор Туос» этнобалеттан хас да көлүөнэ бу испэктээккэ үҥкүүлээбит артыыстар хаартыскалара быыстапканы киэргэппиттэр.

Дойдутун дьоно-сэргэтэ, Нам уонна Үөдэй библиотекатын уонна музейын үлэһиттэрэ, Нам оскуолата көмөлөөх улахан, кэрэхсэбиллээх, хампаһыытар олоҕун, кини айар үлэтин сиһилии сырдатар быыстапка аҕалбыттар. Василий Иванович өр сыллар устата оонньообут баянын, илиитинэн суруйбут нуоталарын, кинигэлэри, брошюралары, хаһыат ыстатыйаларын, докумуоннары, баһаам элбэх грамоталары, вымпеллары саас сааһынан сааһылаан туруорбуттар. Көрөөччүлэр дуоһуйа билистилэр, көрөннөр дуоһуйдулар.

Улахан тэрээһини иилээн-саҕалаан Анна Мылаханова уонна Георгий Белоусов ыыттылар.

Хампаһыытар туһунан: Василий Алексеевич Зырянов сэтинньи ый 7 күнүгэр 1936 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ үгүс түбүктээх үлэҕэ да сырытталлар ырыаны тойугу өрө тутан, араас муусука үнүстүрүмүөннэрин мунньаллара. Василий оҕо эрдэҕиттэн муусука абылаҥар ылларан, эдэр сааһыттан ырыа айар дьоҕура сайдан олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыра. Василий Алексеевич үгүс көрдөөх ырыаларын норуот сөбүлээн ыллыыр, холобур Виктор Башарин тылларыгар «Сэрэх киһи», Петр Тобуруокап тылларыгар «Һай», Иван Гоголев тылларыгар «Уоһук уолчаан» уо.д.а. Василий Алексеевиһы музыка киэҥ араҥатыгар сиэтэн киллэрбит дьонунан буолаллар: хампаһыытар Грант Григорян уонна Гнесин аатынан муусука педагогическай институт профессора Генрих Литинскэй. Василий Алексеевич эдэр эрдэҕиттэн муусукаҕа ылларан, айар кэрдиис уһун тыыннаах олоҕу олорон ааспыта, бөдөҥ муусука айымньылар хампаһыытардара  буолар. Уопсайа 100-тэн тахса айымньыны айан, тупсаран оҥортообута, онтон 30-тан тахса айымньыта Саха радиотын көмүс фондатыгар киирбитэ. Василий Алексеевич 1958 сылтан саҕалаан саха, эбээн уонна да атын омуктар ырыаларын хомуйуутунан дьарыктаммыта. РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх деятелэ, норуот ырыаһыта Сергей Зверев-Кыыл Уола отучча ырыатын устубута. Мелодистар сүүһүнэн ырыаларын тупсарбыта. 47 сыл устата алыптаах иэйииннэн айбыт араас элбэх, норуокка киэҥник биллибит, биһирэммит ырыалара Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет тыйаатырын солистарын Марыына Попова, Анегина Ильина, Семен Оконешников, Иван Степанов курдук Арассыыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыстарын репертуардарыгар киирэллэр.

Василий Зырянов икки балета: “Ахсым Бэргэн” (балет олоҥхо) 1994 сыллаахха, “Оһуор туос” норуот ырыаһыта Сергей Зверев “Чыпчаххайдаах  Удаҕан” кыыһын иккистээн көмүү үһүйээн кэпсээнигэр, ону таһынан үс ораторията: С. Дадаскинов либреттоларын  “Максим Аммосов”, “Эҥсиэли хочотун туһунан номох”, “Улуу Ильмень”, “Хотугу поэма” симфоническай аркыастырга, Сергей Зверев 4 чаастаах үҥкүүлэрин сюиталарын, струннай аркыастырга 4 чаастаах саха сюитатын, фортепианнай муусукаҕа оҕолорго аналлаах 5 сахалыы үҥкүүлэрэ, Өлүөхүмэ эбээннэрин “Гассигор”, Абый эбээннэрин “Дехонде” диэн үҥкүүлэригэр, “Сааскы этиҥ” – прелюдияны, оҕолорго аналлаах 4 үҥкүүнү, муусука айымньылары суруйталаан, профессиональнай кэлэктииптэр толороннор көрөөччүлэр, Өрөспүүбүлүкэ муусука эйгэтин киэҥ биһирэбиллэрин ылыан ылла.

Василий Зырянов айар кэрдиис араас кэмнэригэр, муусука үгүс көрүҥнэригэр уһун тыыннаах айымньылары бэлэхтээбитэ. Кини айбыт вокальнай, хоровой ырыалара, камернай уонна симфоническай аркыастырга анаабыт муусуката норуокка киэҥник биллибитэ. Христофор Максимов, Георгий Никифоров, Игнатий Слепцов, Александр Чахов, Николай Бойлохов, Виктор Никаноров, Анастасия Варламова, Валерий Егоров, Светлана Константинова, Егор Кампеев биир куоласка суруллубут хастыы да ырыаларын, ырыа хомуурунньуктарын  иккис, үһүс, төрдүс куоластаан баяҥҥа, фортепианоҕа доҕуһуолун суруйбута.

navigate_before
navigate_next

Улахан тэрээһин бастакы түһүмэҕэр Үҥкүү тыйаатыра Сергей Зверев-Кыыл Уола сурукка киллэрбит Сунтаар улууһун номоҕор олоҕуран туруоруллубут «Оһуор Туос” диэн этнобалеты көрдөрдө. Бу испэктээк премьерата ыам ыйын 25 күнүгэр 2000 с. буолан ааспыта. Трагедия этнобалеты Нам Партизаныттан төрүттээх балет уонна үҥкүү чаҕылхай сулуһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин ускуустубатын үтүөлээх деятелэ Геннадий Баишев туруорбута. Туруорааччы худуоһунньук Мария Ядрихинская, хроеограф ассистена – Ольга Скобелева. Ити сыл Сергей Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 100 сылын Өрөспүүбүлүкэ киэн далааһыннаахтык бэлиэтээбитэ. Дойдутугар Сунтаарга, улахан ыһыахха “Оһуор Туоһу” көрдөрбүппүт. Василий Алексеевич Кыыл Уолун кытта чугас доҕордуулар этэ. Иккиэн сайын Ыгыаттаҕа оттуу сылдьан биирдэрэ ыллыы-ыллыы үҥкүү хамсаныытын көрдөрөр, иккиһэ ол ырыаны нуотаҕа түһэрэн айымньы айан таһаарар. Онон Кыыл Уола туруорбут үҥкүүлэрин муусукатын Василий Алексеевич айымньы оҥорон үйэтититиэн үйэтиттэ. «Оһуор Туос” испэктээх ис хоһооно маннык: “ Былыр Түбэй нэһилиэгэр, Тураннаах сиригэр, сүүрүк-быһый, тоҕус аты кэккэлэһиннэри туруоран баран буурдуур, Чыпчаххайдаах диэн аатырбыт удаҕан уонна Лаҥха диэн улахан ойуун олорбуттара эбитэ үһү. Кинилэр бэйэ бэйэлэрин кытта кыр өстөөхтөр эбит. Чыпчаххайдаах соҕотох кыыһа Оһуор Туос уонна Лаҥха ойуун уола  дьоннорун өстөһүүлэрин ылыммакка бэйэ-бэйэлэрин улаханнык таптаспыттар. Чыпчаххайдаах удаҕан Лаҥха ойууну кытары хатыһар-иирсэр кэмигэр, Лаҥха ойууну охсоору, төрөппүт кыыһын Оһуор Туоһу быһа охсон өлөрөр. Былыргы итэҕэлинэн улахан удаҕаттар үс сыл анараа өттүгэр өлбүт киһини тилиннэрэллэрэ эбитэ үһү. Онтон бу Сунтаар улууһун номоҕор, Чыпчаххайдаах кыыһын үс сыл тухары бэйэтин сүдү күүһүнэн тилиннэрэ сатыыр. Үһүс сылыгар оҕотун өлөрбүтэ айыытыгар күүһэ эстибитин билинэн, улахан ыһыах ыһан, үҥкүүлэтэн баран, дьэ кыыһын тиһэх суолга атаарарга сананар. Бэйэтэ дьон иннигэр туран эрэ үҥкүү хамсаныыларын көрдөрөн үтүгүннэрэр уонна кыыһын уолаттарынан өйөннөрөн, тапталлааҕын кытта холбообот аһыытыгар, олох кэрэтин билбэккэ эдэр сааһыгар бу сиртэн барбытын кэрэйэн, «Сүктэр кыыс» – үҥкүүтүн үҥкүүлэтэр”.

Сүүрбэттэн тахса сыл устата хас да көлүөнэ үҥкүү артыыстара  толорон кэллилэр. Бэһэҕээ Оһуор Туос уобараһын эдэркээн, быйыл Аксения уонна Наталья Посельскайалар аатынан Балетнай оскуоланы бүтэрбит Алиса Фирсова ситиһиилээхтик толордо. Бэйэтин дьоруойун курдук симик, нарын, сырдык кыысчаан чэп-чэпчэкитик, имигэстик хамсанан, салгыҥҥа уйдаран тапталлааҕын кытары үҥкүүлээн дайа, үөрэ-көтө, дьоллоно сылдьан ийэтин Чыпчаххайдаах Удаҕан илиититтэн охсуллан күн сириттэн күрэнэр. Чыпчаххайдаах Удаҕан оруолун Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Изабелла Егорова эмиэ аан бастаан итэҕэтиллээхтик толордо. Изабелла эһиил үҥкүүлээбитэ 20 сыл буолар. Баай опыттаах, элбэх уобарастары арыйбыт, характернай үҥкүүһүт Изабелла  турукка киирэн, Чыпчаххайдаах Удаҕан олоҕор киирэн хаалан баран,  туох баар күүһүн-уоҕун мунньунан тапталлаах оҕотун Оһуор Туоһу  дьонун-сэргэтин мунньан, оһуор үҥкүүтүн толотторон баран, тиһэх суолугар атаарар. Дирижер Анюта Иванова доҕуһуолунан Үҥкүү тыйаатырын аркыастыра уонна үҥкүүһүттэр бука да бары турукка киирэн, Василий Алексеевич ураты, киһи куйахата күүрэр, сүрэҕэ-быара долгуйар муусукатыгар кэрэхсэбиллээхтик толордулар.

 

navigate_before
navigate_next

Иккис түһүмэх саҕаланыан иннинэ  үөрүүлээх быһыыга-майгыга Эҕэрдэ тыллары “Нам улууһа муниципальнай тэриллии» баһылыга Юрий Иннокентьевич Слепцов, Дьокуускай куорат тыа хаьаайыстыбатын управлениетын салайааччыта, Нам улууһун депутаттарын мунньагын депутатата Николай Николаевич Степанов,  Нам түмсүү салайааччыта Гаврил Гаврильевич Местников, “Үөдэй нэһилигэ” муниципальнай тэриллии баһылыгын эбээһинэһин толорооччу, Василий Зырянов сиэнэ Иван Васильевич Гаврильев, Саха Өрөспүүбүлукэтин хампаһыытардарын  Сойууһун бэрэссэдээтэлэ Николай Алексеевич Михеев, Василий Зырянов аймаҕа, Ленскэй, Үөдэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, милиция оставкаҕа полковнига Петр Афанасьевич Зырянов үрдүк сыанаҕа тахсан эттилэр, тэрийээччилэргэ уонна кыттааччыларга барҕа махталларын биллэрдилэр.

navigate_before
navigate_next

Ити кэннэ иккис түһүмэх саҕаланна. Бастатан туран Үҥкүү тыйаатырын артыыстара толоруутугар «Ыалдьытымсах Нам сирэ» хореограф Юрий Федоров, Василий Зырянов муусукатыгар саҥа үҥкүүнү туруоран күн сирин көрдөрдө. Ол кэннэ Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет  тыйаатырын сүрүннүүр солиһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа, норуоттар икки ардыларынааҕы уонна Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэхтэр лауреаттара, Намтан төрүттээх Александр Емельянов Василий Зырянов мелодиятыгар “Аан бастаан таптаатым» уонна “Элиэнэ эбэккэм, эн ааккар” ырыалары толордо. Көрөөччүлэр итии ытыс тыаһынан махтаннылар.

Василий Зырянов 2004 с. Үөдэй нэһилиэгин 12 далбар хотуттарын түмэн,  «Сайаара» вокальнай бөлөҕү тэрийбитэ.  Бу бөлөх күн бүгүнүгэр диэри Лидия Константинова салайааччылаах ыллыы-туойа сылдьар. 2014 с. айар кэлэктииптэр икки ардыларыгар  Москуба куоракка ыытыллыбыт “Единство России” бэстибээл күрэх 1 степеннээх лауреаттара, Шарджа куоракка ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы “Калинка-2015” бэстибээл күрэх 1 степеннээх лауреата буланнар ситиһиилэрэ баһаам эбит. Бөлөх  «Саха ыала» ырыаны бэрт ис киирбэхтик ыллаан дьиэрэппитэ.

Иккис ырыа бөлөҕүнэн Аан дойдутааҕы, Өрөспүүбүлүкэтээҕи  ырыа курэхтэрин Гран При хаһаайына “Дьүөгэлэр” ырыа норуодунай бөлөҕө Василий Зырянов муусукатыгар “Кыыс ырыата” уонна «Ыллаа, миэхэ доҕоччугуом» ырыалары иһирэхтик, дууһаларын ууран туран толордо. Салайааччылара ССРС култууратын туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ  Елена Кутукова.

Бу улахан тэрээһиҥҥэ Галина Кривошапко аатынан Саха Государственнай филармония симфоническай хорун артыыһа, “Туллук хаара” мелодистар түмсүүлэрин чилиэнэ, олоҥхо араас таһымнаах күрэхтэрин кыайыылааҕа Петр Гоголев Леонид Попов тылларыгар, Василий Зырянов муусукатыгар  “Эйиэхэ” ырыаны  Афанисий Татаринов баянын доҕуһуолунан ыллаан дьиэрэттэ.

Үһүс ырыа бөлөҕө Елена Кутукова салайар “Нарыйаана” ырыа  ансаамбыла Иван Гоголев тылларыгар, Василий Зырянов муусукатыгар “Уһугун доҕоруом, уһугунырыаны  Афанасий Татаринов баянын доҕуһуолунан толордо.

Үҥкүү тыйаатыргар Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа, аркыастыр артыыһа  Анна Томская салайааччылаах “Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөҕө 2014 сылтан ситиһиилээхтик уонна таһаарыылаахтык, айар үлэ үөһүгэр сылдьар. Бу бөлөх  “Сүгүрүйүү” уонна “Сайылык үҥкүүтэ” айымньылар бэрт үрдүк таһымнаахтык толорон көрөөччүлэр ытыстарын тыаһынан доҕуһуолланна. Улахан тэрээһин Сергей Зверев-Кыыл Уола туруоруутугар, Василий Зырянов муусукатыгар “Алгыс үҥкүүтэ” нүөмэринэн түмүктэннэ.

Бүтэһигэр ыытааччылар Анна Мылаханова уонна Георгий Белоусов бар дьоҥҥо баҕа санааларын анаатылар:

Ситэри оҥорууланын!

Тилэри дьылҕаланын!

Оҥорбуккут уруйданнын!

Айбыккыт айхалланнын!

Уруй туску!

Ытыктыыр киһибит Василий Алексеевич Зырянов сырдык аата үйэлэргэ умнуллубатын!

 

Вера Черноградская

Ааптар ыстатыйа суруйарыгар “Сүдү талааҥҥа сүгүрүйэбин” тэрээһин сценарыйыттан туһанна.